Mótvægisaðgerðir stjórnvalda vegna heimsfaraldurs kórónuveiru á árunum 2020 -2022 námu alls um 450 milljörðum króna, eða 4,5% af landsframleiðslu áranna. Með þeim tókst að varðveita kaupmátt heimila svo innlend eftirspurn hélst sterk, auk þess að koma í veg fyrir fjölda gjaldþrota og atvinnumissi. Hvort tveggja ruddi brautina fyrir kröftugan efnahagsbata sem hófst árið 2021.
Þetta kemur fram í yfirgripsmikilli lokaskýrslu sem fjármála- og efnahagsráðuneytið hefur unnið um viðbrögð við faraldrinum en stjórnvöld kynntu fljótlega eftir upphaf hans fjölda mótvægisaðgerða sem miðuðu að því að draga úr óvissu, viðhalda eftirspurn á meðan áhrifa af faraldrinum gætti og varðveita framleiðslugetu hagkerfisins.
Aðgerðirnar voru í megindráttum sambærilegar aðgerðum nágrannaríkja og lögðust á sveif með sterku sjálfvirku viðbragði skattkerfis og atvinnuleysisbóta. Afleiðing þessa var sú að halli hins opinbera varð sá annar mesti í lýðveldissögunni. Tölulegum fjármálareglum laga um opinber fjármál var vikið til hliðar og fjármálastefnan endurskoðuð. Góð staða ríkissjóðs, sterk erlend staða þjóðarbúsins og takmörkuð skuldsetning einkaaðila voru forsendur þess að hægt var að bregðast við af krafti án þess að lánshæfi ríkissjóðs eða gengisstöðugleika stæði ógn af hallarekstri og skuldaaukningu ríkissjóðs.
Kaupmáttur allra tekjuhópa jókst
Af þeim 450 milljörðum sem runnu í mótvægisaðgerðir vegna Covid-19 höfðu um 320 milljarðar bein áhrif á afkomu ríkissjóðs, hvort sem var í formi útgjaldaauka eða minni skattheimtu. Aðrar aðgerðir sem komu ekki fram með beinum hætti í afkomu hins opinbera voru einnig umfangsmiklar, s.s. skattfrestanir, ríkistryggð lán, ábyrgðir og heimild til úttektar séreignarsparnaðar. Stjórnvöld forgangsröðuðu fjármunum til heilbrigðismála og stuðningi við atvinnulíf og heimili var ætlað að bregðast við sértækum vanda þeirra sem urðu fyrir mestum efnahagsáhrifum vegna faraldursins.
Á tímabili faraldursins jókst kaupmáttur allra tekjuhópa en mest var aukningin hjá þeim sem höfðu lægstar tekjur. Þá voru skólalokanir óvíða jafn fátíðar og hér á landi. Rannsóknir benda til þess að skólalokanir hafa neikvæð langtíma áhrif á hæfni og framtíðartekjur einstaklinga, ekki síst hjá verra stöddum og yngri nemendum.
Nær öll fyrirtæki sem nutu stuðnings stjórnvalda starfa enn
Mótvægisaðgerðir stjórnvalda beindust í miklum mæli að rekstraraðilum (fyrirtækjum og einyrkjum) og heimilum í fjárhagsvanda. Rekstraraðilum sem urðu fyrir tekjufalli voru veittir styrkir (s.s. tekjufalls, viðspyrnu- og lokunarstyrkir) auk þess sem þeim stóðu til boða ríkistryggð lán (s.s. stuðningslán) og skattfrestanir (s.s. frestun á staðgreiðslu af launum). Til viðbótar var ráðist í eftirspurnarörvandi aðgerðir (s.s. með ferðagjöfum, útvíkkun á endurgreiðslu VSK og aukinni opinberri fjárfestingu) og tímabundnar skattalækkanir (s.s. lækkun tryggingagjalds og niðurfelling gistináttaskatts). Enn fremur var stutt við fyrirtæki til þess að varðveita ráðningasambönd og skapa störf (s.s. hlutabótaleið og ráðningastyrkir). Nær öll fyrirtæki í rekstrarvanda sem nutu stuðnings stjórnvalda eru enn starfandi (99,3%).
Fjárfestingar- og uppbyggingarátakið er ein umfangsmesta efnahagsaðgerð stjórnvalda og spannar sex ára tímabil. Átakið átti að auka eftirspurn eftir vinnuafli og styðja við aukna framleiðni og þannig hagvaxtargetu til lengri tíma. Með sama markmið í huga juku stjórnvöld stuðning við rannsóknir og þróun og aðgengi að menntun.
Til að varðveita kaupmátt heimila var ráðist í ýmsar aðgerðir tengdar atvinnuleysistryggingum en atvinnuleysistryggingakerfið er einn helsti sjálfvirki sveiflujafnari tekna heimila. Til að mynda var tímabil tekjutengdra atvinnuleysisbóta lengt og bætur hækkaðar.
Þessu til viðbótar var stutt við einstaklinga í viðkvæmri stöðu (s.s. tekjulága, fatlaða og aukið fjárframlag til aðgerða tengdum geðrækt og andlegu heilbrigði) ásamt því sem greiddir voru sérstakir barnabótaaukar og úttekt séreignarsparnaðar heimiluð.
