Skýrslan byggir á svörum notenda þjónustunnar, sem og starfsfólki hjálparsamtakanna sem hana veita. Spurningalistar voru lagðir fyrir fólk sem nýtti aðstoð stærstu hjálparsamtakanna í október og byrjun nóvember 2020. Spyrlar Félagsvísindastofnunar mættu við matarúthlutun og lögðu staðlaðar spurningar fyrir fólk. Spurningalistinn var lagður fyrir á 4 tungumálum auk íslensku.
Þátttakendur höfðu flestir þurft að nýta sér aðstoðina oftar en einu sinni síðustu 12 mánuði á undan könnuninni. Hlutfall þeirra sem þurfa á aðstoð að halda í hverjum mánuði var hæst hjá Mæðrastyrksnefnd Reykjavíkur, 44% og Fjölskylduhjálp Íslands í Reykjavík, 36%. 30% þeirra sem leita til Fjölskylduhjálpar Íslands á suðurnesjum koma í hverjum mánuði.
Þegar kemur að þátttöku á atvinumarkaði kemur staða öryrkja og atvinnulausra skýrt fram. Hjá Mæðrastyrksnefnd Reykjavíkur er þessi hópur 61% þeirra sem leita aðstoðar þar. Atvinnuástandið á Suðurnesjum kemur skýrt fram í tölum Fjölskylduhjálpar Íslands þar, en 59% þeirra sem leita til Fjölskylduhjálparinnar á Suðurnesjum eru án atvinnu. 27% eru öryrkjar.
Konur eru í miklum meirihluta þeirra sem leita aðstoðar. Þannig er 66% þeirra sem leita til Fjölskylduhjálpar Íslands í Reykjavík konur, og 79% þeirra sem leita til Hjálparstarfs kirkjunnar. Annars var skiptingin nokkuð jöfn milli kynja hjá öðrum hjálparsamtökum.
Þuríður Harpa Sigurðardóttir, formaður ÖBÍ: „Skýrslan staðfestir grunsemdir sem ÖBÍ hefur haft ef svo má segja, að fjárhagsvandi fatlaðs fólks fer sífellt stækkandi. Einstæðar fatlaðar mæður eru stór hópur og hefur aukist skv. skýrslunni og er það gríðarlegt áhyggjuefni. Ljóst er að öll sú mikla áhersla sem félags- og barnamálaráðherra hefur lagt á málefni barna, er ekki að skila sér til barna fatlaðra foreldra.
Börn fatlaðra foreldra búa því við meiri fátækt og hafa minnkuð tækifæri til frístunda, íþrótta eða listaiðkana auk þess sem þau fara sjaldan eða aldrei í frí eins og önnur börn. Auk þess sem afar óréttlátt er að þessi börn fáið aðeins notið frítímaiðkunar ef þau eru aðstoðuð fjárhagslega til þess, af öðrum en foreldrum. Það eru þung spor að stíga af hálfu foreldra að sækja mat í poka eða að fá inneignarkort fyrir nauðsynjum, að geta ekki séð barni sínu fyrir því sama og önnur börn. Sú staða litar ekki aðeins foreldrið heldur einnig barnið, hvað verður um börn sem alast upp við þessar aðstæður?“
Aldurssamsetningin er nokkuð skipt milli samtaka. Þannig er Mæðrastyrksnefnd Reykjavíkur og Fjölskylduhjálp Íslands á Suðurnesjum með nokkuð svipaða skiptingu, 53% þeirra sem leita til þeirra er eldri en 45 ára.
Hjálparstarf kirkjunnar, sem setur barnafjölskyldur í forgang, og Fjölskylduhjálp Íslands í Reykjavík ásamt Hjálpræðishernum, taka á móti töluvert yngra fólki, en þar er ríflega 70% þeirra sem leita aðstoðar þessara samtaka yngri en 45 ára, langflestir milli 31. og 45 ára.
Langflestir sem tóku þátt í könnuninni sögðust leita aðstoðar vegna atvinnuleysis eða lágra tekna. Þegar ráðstöfunartekjur þeirra sem svöruðu eru skoðaðar kemur í ljós að mikill meirihluti þeirra er með ráðstöfunartekjur undir 300 þúsund krónum á mánuði.
Flestir sem leita aðstoðar hjá Hjálpræðishernum, eða 53% eru með ráðstöfunartekjur undir 200 þúsund krónum.
Að meðaltali var húsnæðiskostnaður þátttakenda 158 þúsund krónur á mánuði, eða um 62% að jafnaði af ráðstöfunartekjum heimilisins.
Í reiknivél Félagsmálaráðuneytis fyrir grunnviðmið neyslu fyrir árið 2019 fyrir einstætt foreldri með eitt barn og engan bíl 129.120 krónur á mánuði, án húsnæðiskostnaðar. Miðað við meðal húsnæðiskostnað þeirra sem tóku þátt í könnuninni upp á 158 þúsund krónur, er ljóst að ráðstöfunartekjur þeirra þurfa að meðaltali að vera 287.120 krónur.
Í nýútkominni könnun Vörðu – rannsóknarstofnunar vinnumarkaðarins, kemur fram að fjórðungur á erfitt með að láta enda ná saman í hverjum mánuði. Þegar kemur að þeim sem eru atvinnulausir, er staðan enn verri, en um helmingur þeirra sögðust eiga erfitt eða frekar erfitt að láta enda ná saman. Í sömu könnun kom líka í ljós að atvinnulausir eru mun líklegri til að leita til sveitarfélaga eftir fjárhagsaðstoð og þiggja aðstoð hjálparsamtaka.
Í könnun Félagsvísindastofnunar var einnig rætt sérstaklega við félagsráðgjafa hjá hjálparsamtökum. Í þeim viðtölum kom fram að þörf væri á raunsannari skilgreiningu á því hverjir standa höllum fæti í samfélagi okkar. Þeim fannst hugtakið „fátækt“ lýsandi sem yfirheiti á hópinn, sem þó væri sjaldan notað, þótt „engin staða [væri] verri en þeirra sem þurfa á neyðaraðstoð Reykjavíkurborgar að halda“ eins og einn viðmælandinn komst að orði. Annar sagði stjórnmálin ekki viðurkenna fátækt sem hluta samtímans. Það er slæmt ef hugtakið er talið tengjast sögulegri fortíð en ekki talið hæfa ímynd nútíma Íslands.
„Stjórnvöld verða að taka skýrsluna til sín með það fyrir augum að draga úr fátækt. Ellilífeyrisþegum, og fötluðu fólki á að vera tryggð afkoma frá ríkinu, afkoma sem dugar fyrir grunnþörfum og jafnvel einhverjum lúxus. Að tryggt sé að fólk eigi fyrir lyfjum og lækniskostnaði. Fólk á lægstu launum á að geta lifað af þeim.“
