Endurlífgun

 

Dr. Felix Valsson, svæfinga- og gjörgæslulæknir hjá Landspítalanum, var um langt skeið formaður Endurlífgunarráðs Íslands. Hann hefur um langt skeið verið í forystusveit lækna og heilbrigðisstarfsfólks sem hafa látið sig endurlífgun miklu varða og hann hefur haft forgöngu um ýmsar nýjungar í þeim málaflokki.
Þegar sem unglæknir var Felix einn þeirra sem stofnaði læknavakt á björgunarþyrlum, fyrst í sjálfboðavinnu, þar til vaktin hafði sannað gildi sitt og var viðurkennd sem nauðsyn.
Þá átti hann stóran þátt í undirbúningi alþjóðlegrar ráðstefnu evrópska endurlífgunarráðsins sem haldin var hér á landi 2016. 920 sérfræðingar frá öllum heimshornum sóttu ráðstefnuna. Felix var útnefndur heiðursambassador Meet in Reykjavík 2017 vegna þessara starfa.
Ritstjóri Velferðar átti fróðlegt spjall við Felix um endurlífgun, fyrstu viðbrögð við hjartastoppi, hjartastuðtæki og fleira sem þetta varðar.
Hjartahnoð skiptir sköpum
Þátttaka almennings er gífurlega mikilvæg í endurlífgunarferlinu. Það byrjar allt þar. Þegar hjartastopp verður þá eru sérfræðingar sjaldnast á staðnum. Hafi þeir sem þar eru staddir hins vegar réttar upplýsingar þá geta þeir veitt dýrmæta fyrstu hjálp og jafnvel bjargað mannslífi.
Þegar einhver verður meðvitundarlaus og hættir að anda þá er yfirleitt reiknað með því að um sé að ræða hjartastopp þar til annað hefur komið í ljós. Mikilvægt er að kalla strax á hjálp, að hringja í 112 ef það er unnt. Strax þegar hefur verið kallað eftir hjálp er nauðsynlegt að byrja hjartahnoð.
Það er ótrúlega mikilvægt atriði, því með því fer blóðið á hreyfingu um líkamann, þar með talið til heila.
Rétt hnoð skiptir miklu máli, maður setur báðar hendur á miðhluta bringubeinsins og þrýstir mjög fast, helst svo bringubeinið gangi inn, ca 5 6 cm, og hnoðar svo 100–120 sinnum á mínútu. Ef maður treystir sér til, eftir hver 30 hnoð, gefur maður tvo blástra munn við munn, eða gegn um sérhannaða maska ef þeir eru á staðnum. Ef sá sem er að hnoða treystir sér ekki til að blása, af einhverjum ástæðum, þá er samt mjög mikilvægt að halda stöðugt áfram að hnoða.
Þetta er grunnendurlífgun og það skiptir gífurlega miklu máli að almenningur þekki þessar aðferðir og geti beitt þeim, því það er yfirleitt fólk úr þeirra röðum sem verður vitni að hjartastoppi og getur þá lagt lið. Ísland stendur sig afar vel í samanburði við aðrar þjóðir hvað þetta varðar og við þurfum að halda þeirri stöðu með stöðugri fræðslu.
Námskeið og hjartastuðtæki
Það má hiklaust mæla með því að sem flestir sæki námskeið í endurlífgun og kunni þessi grunnhandtök. Það hefur margoft sýnt sig að þeir sem hafa sótt námskeiðin vita hvað gera skuli, jafnvel þó nokkuð sé um liðið. Námskeiðin eru í boði víðs vegar, oft á vegum vinnuveitenda. Með því að sækja slík námskeið getum við bjargað fleiri mannslífum. Sömuleiðis þurfa sem flestir að kynna sér notkun sjálfvirkra og hálfsjálfvirkra hjartastuðtækja sem eru núna komin mjög víða.
Má nefna líkamsræktarstöðvar, sumarbústaðabyggðir og ýmsa vinnustaði. Þá eru komin hjartastuðtæki í stóran hluta íslenska fiskiskipaflotans. Mikilvægt er að fólk kynni sér hvar tækin er að finna, því það getur skipt sköpum um björgun. Um það vitna fjölmörg dæmi sem ég þekki sjálfur og ég hef tekið á móti ótrúlega mörgum sjúklingum sem hafa fengið lífgjöf vegna réttra viðbragða og oft hafa hjartastuðtækin líklega gert gæfumuninn.
Tækin tala við okkur
Þessi tæki eru reyndar ótrúlega auðveld í notkun. Þegar þau hafa verið opnuð og sett í gang byrja þau yfirleitt að tala og leiða fólk með öryggi í gegnum ferlið. Venjulega eru tveir límpúðar með tækinu, sem eru settir á sjúklinginn og alltaf á bera húð. Á þeim sést með myndum hvar á að setja þá og tækið gefur fyrirmæli um þetta. Jafnframt því sem farið er að leiðbeiningum þarf stöðugt að halda áfram að hnoða. Best er, ef tveir eru saman, að annar hnoði áfram meðan hinn sinnir tækinu.
Tækið ákveður hvort það telur að sjúklingurinn sé í „stuðandlegum takti“. Ef tækið metur að svo sé, biður það nærstadda að færa sig fjær og gefur rafstuð. Sum tæki biðja reyndar um að ýtt sé á takka til að virkja stuðið. Það er þá rauður blikkandi takki og tækið segir hátt og skýrt: „Ýtið á takkann“.
Flest stuðtæki hér tala íslensku, nema t.d. þau sem eru í flugvélum og öðrum stöðum sem telja má alþjóðlega, þar er tungumálið yfirleitt enska. Tækin veita einnig leiðbeiningar með hnoð og blástur og leiða viðkomandi í gegn um ferlið. Oft er merki þar sem þessi tæki eru til staðar, með grænu hjarta og brotin ör í gegnum.
Þekkjum staðsetningu tækjanna
Ég var formaður Endurhæfingarráðs alllengi og við höfum um nokkurra skeið unnið að skrásetningu þessara tækja, þannig að hjá Neyðarlínunni 112 sé ávallt vitneskja um hvar næsta tæki sé að finna, komi hjálparbeiðni til þeirra. Það getur skipt miklu um endurlífgun að geta leiðbeint þeim sem koma fyrstir á staðinn um það hvar næsta tæki sé staðsett.
Fleira skiptir máli. Í nágrannalöndum okkar, t.d. Danmörku og Svíþjóð fá menn, sem hafa farið á námskeið í endurlífgun og látið skrá sig sem hjálparliða, boð um að koma ef þeir eru nálægt þeim stað sem hjálparbeiðni hefur komið frá, og jafnframt fylgja skilaboð um hvar næsta hjartastuðtæki sé að finna. Það er aðallega tvennt sem bjargar sjúklingum sem fara í hjartastopp.
Það er að fá hjartahnoð, að það sé gert fljótt og rétt og ekki vera hræddur um að beita hnoðinu, því það er í raun engar líkur á að maður geti gert skaða sem neinu nemur. Mögulega geta brotnað rifbein, sem er bara minni háttar mál í stóra samhenginu. Alls ekki hika við að byrja að hnoða og gera það af þrótti eftir því sem hægt er. Hitt atriðið er að fá rafstuðtæki sem allra fyrst.
Fyrstu viðbrögð mikilvæg
Þetta eru fyrstu nauðsynlegu viðbrögðin og þau geta skipt sköpum. Síðan koma yfirleitt sérhæfðir sjúkraflutningamenn eða heilbrigðisstarfsfólk á staðinn. Ef sjúklingurinn hefur náðst í gang er hann fluttur á sjúkrahús og þá hefst næsta stig meðferðarinnar, sem getur verið t.d. hjartaþræðing ef grunur leikur á að orsökin sé kransæðastífla.
Oft er tekin sneiðmynd af höfði til að ganga úr skugga um að ekki sé blæðing í heilanum. Síðan hefst gjörgæslumeðferð sjúklingsins, sérstaklega ef um er að ræða meðvitundarleysi. Það er alltaf ótti við skemmdir á heila, því hann þolir mjög stuttan tíma án blóðflæðis. Sem dæmi má nefna, að við blóðtappa í heila stöðvast flæði í einni æð, sem er auðvitað alvarlegt, en við hjartastopp stöðvast allt blóðflæði til heilans.
Sé ekkert að gert er stutt í óafturkræfar skemmdir. Hlutverk hjartahnoðsins er ekki síst að halda blóðflæði til heilans, því hjartahnoðið heldur pumpunni gangandi að verulegu leyti. Ef tekst að koma hjartanu í takt með rafstuði þá tekur það sjálft við dælingunni, sem er auðvitað það æskilegasta.
Kæling hjálpar
Oft hefur orðið einhver skerðing, því sjúklingar geta verið meðvitundarlausir í einhvern tíma. Þá hafa verið reyndar ýmsar aðferðir til að minnka skaða. Ein aðferðin er t.d. kæling, að kæla sjúklinginn allan. Það sést mjög greinilega að þegar heilinn er kældur þá minnkar orkunotkun heilans sem getur numið allt að 10% fyrir hverja gráðu sem kælt er. Þannig er maður að hvíla heilann á meðan hann er að jafna sig. Ennþá er nokkuð umdeilt hversu mikil kæling er heppileg og hefur verið talað um allt frá 33° upp í jafnvel 36°. Öll kæling virðist þó hjálpa og það er afar mikilvægt að geta haft hitastjórnun á heilanum eftir hjartaáfall.
Eitt frægasta dæmið um kælingu er af kollega mínum, konu sem var í Norður Noregi ásamt fleiri læknum að kenna endurlífgun. Þau fóru á skíði í frítíma sínum þar og hún féll í á og kólnaði niður í 13°, sem er eitt lægsta þekkta hitastig sjúklings sem þó bjargaðist. Líkur benda til þess að hún hafi verið látin í allt að tveimur tímum, en endurlífgun tókst vel og líklegt var talið að þessi mikla kæling hafi bjargað heilastarfsemi hennar. Þessi saga sem er afar merkileg verður ekki rakin hér frekar, en þessi kona náði góðri heilsu og hefur m.a. komið hingað til lands og flutt fyrirlestur hér.
Að lokum vil ég árétta nokkur atriði.
• Hringið strax í 112 ef hjálpar er þörf
• Ekki hika við að beita hjartahnoði af krafti og festu
• Sækið endurlífgunarnámskeið ef þið hafið möguleika á því
• Kynnið ykkur hvar hjartastuðtæki eru staðsett nálægt ykkur
• Munið alltaf að fyrstu viðbrögð geta bjargað mannslífi
Greinin birtist fyrst á síðu Hjartaheilla.