Undanfarin ár hefur mikið verið fjallað um miklar sviptingar í veðurfarinu og um þær eru ýmsar kenningar, misgáfulegar eins og gengur og fátt nýtt undir sólinni. Hér er aftur á móti áhugaverð grein sem
Í janúar 2022 voru liðin 104 ár frá því að kaldast var í Reykjavík og víðar á landinu frá því mælingar hófust. Í Reykjavík mældist frostið 24,5 stig en á Grímsstöðum 36 stig og í Möðrudal 38 stig. Á nokkrum öðrum stöðvum mældist frostið um 30 stig.
Myndin sýnir hvalreka á Skagaströnd í janúar frostaveturinn mikla. Túlka má heimildir þannig að frost hafi síðustu 200 árin sennilega ekki orðið öllu meira hérlendis en varð í kastinu í janúar 1918.
Mikil hæð var við landið í upphafi mánaðarins og mikill hafís fyrir Norðurlandi fram í febrúar. Aðalkuldakastið hófst um þrettándann. Framan af var heldur hvassviðrasamt en um 20. janúar var vindur orðinn hægur og þá urðu mestu kuldarnir á flestum stöðvum.
Nánar er fjallað um lægsta hita í Reykjavík og lægsta hita á Íslandi í fróðleiksgreinum Veðurstofu. Einnig eru hugleiðingar um bakgrunn kuldanna 1918 og hvort þeir geti endurtekið sig.
Eftir 1918 hefur hiti á veðurstöð aldrei farið niður fyrir -35°C. Mesta frost 21. aldarinnar til þessa er rétt rúm 30 stig. Á forsíðu veðurathugana má sjá mesta og minnsta hita dagsins á landinu hverju sinni (óyfirfarnar frumniðurstöður).
Þann 21. janúar 1918 mældist 24,5 stiga frost í Reykjavík. Þetta er mesta frost sem þar hefur mælst og talsvert meira en það mesta síðan. Frost hefur sjaldan náð 20 stigum í Reykjavík og aldrei eftir 1918. Í janúar 1971 munaði þó litlu því þá mældist hiti -19,6°C að morgni þess 30. Þá mældust -25,7° á veðurstöðinni Hólmi skammt fyrir utan bæinn.
Næst mesta frost sem vitað er um í Reykjavík mældist 22. mars 1881, -22,1°. Talan á mælinum var -23°, en töflur dönsku veðurstofunnar segja mælinn hafa verið 0,9° of lágan. Dagana á undan hafði frostið einnig farið í 20°, -21.1° þann 20. og -21,7° þann 21. Þann 19. var frostið 19,7°. Í janúar þetta sama ár komu líka fádæma kaldir dagar: Að morgni 28. var lágmarkshiti -20,1°, þann 27. -19,6° og -20,0 þann 26. Mikið fárviðri gekk yfir landið í kjölfar janúarfrostsins og byrjaði það þann 28. Um kvöldið var frostið í Reykjavík 17 stig og norðan stormur. Nóttina eftir var fárviðri, að sögn athugunarmanns, og frostið um 15 stig. Mesta frost í febrúar þennan harða vetur var 17 stig. Í mars 1892 fór hiti niður í -19,6°C.
Fyrir 1870 eða svo voru hitamælingar í Reykjavík ekki samfelldar. Jón Þorteinsson mældi þrisvar sinnum 20 stiga frost, en hann gerði veðurathuganir á árunum 1820 til 1854. Veturinn 1835 var mjög harður og fór frost í Reykjavík tvisvar í 20 stig. Það var 18. janúar og síðan 6. og 7. mars. Tuttugu stiga frost mældist einnig 18. febrúar 1839.
Rasmus Lievog á Bessastöðum var ekki með lágmarksmæli en á venjulegan hitamæli las hann þrisvar 20 stiga frost: þann 29. janúar 1782, en þá var frostið 20,3 stig, þann 18.01.1784 og 29.01.1785 var einnig 20 stiga frost. Grunur leikur á að mælirinn, sem Lievog notaði, 1782 hafi sýnt of mikið frost en hið gagnstæða hafi átt við mælinn sem var í notkun síðari árin.
Á árunum frá 1906 (þegar ritsíminn kom til landsins) til 1920 voru reknar hérlendis veðurskeytastöðvar sem að sumu leyti voru frumstæðari en hefðbundnar stöðvar dönsku veðurstofunnar. Frá og með janúar 1907 var veðurstöðin í Reykjavík þessarar gerðar, en hefðbundnar athuganir lögðust tímabundið af. Stöðin var við Bergstaðastræti árið 1909, en hversu lengi hún var þar er ekki vitað, en líklegt er að hún hafi verið komin að símstöðinni 1918.
Í stað gömlu Reykjavíkurstöðvarinnar var sett upp stöð á Vífilsstöðum 1910. Þar var mæliskýli með gamla laginu. Þrátt fyrir fremur frumstæðan búnað á Bergstaðastrætinu voru athuganir gerðar nokkuð samviskusamlega og eru þær ekki ótrúverðar. Þó eru líkur á að hiti yfir miðjan daginn kunni að hafa verið heldur hærri en verið hefði í hefðbundnu veggskýli. En það kemur lágmarksmetum ekki við. Ekkert bendir til þess að hitamælirinn hafi sýnt of lágar tölur. Lágmarksmælir var hins vegar enginn. Það kemur þó ekki svo mjög að sök því algengast er að lágmarkshiti sólarhringsins sé um það leyti sem morgunathugun var gerð, á sumrin að vísu nokkru áður.
Hugleiðingar um bakgrunn kuldanna 1918
Gætu þeir endurtekið sig?
Í janúar 1918 gerði eitt mesta kuldakast sem vitað er um frá því að samfelldar veðurmælingar hófust hér á landi fyrir um 200 árum. Um það hefur verið fjallað í tveimur fróðleikspistlum um kuldametin sjálf, Íslandsmetið og Reykjavíkurmetið. Hér verður það ekki endurtekið en þess í stað verða dregin fram nokkur atriði um bakgrunn kuldanna.
Tuttugasta öldin var í heild mun hlýrri hér á landi heldur en sú nítjánda. Það á einnig við um heiminn í heild. Ástæður þess eru væntanlega nokkrar, en tvær eru gjarnan taldar helstar. Annars vegar er talið að sólgeislun hafi verið ívið minni en síðar og hins vegar er talið að skóg- og landeyðing af manna völdum hafi aukið endurskinshlutfall jarðarinnar lítillega miðað við fyrri aldir þannig að sólgeislunin hafi nýst verr en ella. Þótt mannrænu áhrifin hafi verið mest á þeim svæðum þar sem umsvif mannsins voru mest náðu kælingaráhrifin að dreifast meira. Á norðurhvelsvísu munar þó ekki nema um 0,3 til 0,4°C á öldunum tveimur, en á Íslandi virðist munurinn hafa verið um 0,8°C þegar litið er á árið í heild. Um fleiri hugsanlega breytingarvalda veðurfars í heiminum er fjallað í pistli um loftslagsbreytingar.
Þegar litið er á árstíðasveiflu aldamunarins kemur í ljós að hann er mestur á vetrum hér á landi, talsverður vor og haust, en minnstur að sumarlagi. Þetta leiðir hugann að því að Ísland er eyja og nýtur því þess varma á vetrum sem hafið geymir frá næstliðnu sumri. Sé hafís hins vegar mikill við strendur landsins hættir landið að vera eyja en telst fremur skagi út úr miklu ísameginlandi norðurslóða þar sem varmi sjávar nýtist nánast ekki blási vindur úr norðri.
Þó að ís hafi oft verið mikill hér við land á 19. öld var ómildað íshafsástand ekki ríkjandi í mörgum mánuðum. Oftar náði hafið að milda veðurlagið að einhverju marki, bæði vegna þess að ísinn var sjaldnast alveg samfelldur eða þá að vindur stóð ekki sífellt úr norðri. Mikilla ísáhrifa gætti hér síðast vetur og vor 1979, en þau hafa ekki lagst á landið af fullum vetrarþunga síðan í janúar 1918 og þá var nokkuð um liðið síðan það hafði gert síðast.
Í svokallaðri mælitölu Vinjes má sjá að árin 1917 og 1918 skera sig nokkuð úr hvað ísmagn varðar. Á árinu 1917 náði ísútbreiðsla í Barentshafi 1,5 milljón ferkílómetrum, því mesta frá 1881 og útbreiðsla Austur-Grænlandsíssins var þá í 900 þúsund ferkílómetrum og 1918 náði síðarnefndi ísinn milljón ferkílómetrum. Það var það mesta frá 1896. Hvorug Vinjetalan hefur orðið jafnhá síðan, A-Grænlandstalan komst þó nærri því eins hátt 1969 og árið 1942 vantaði Barentshafstöluna rúmlega hundrað þúsund ferkílómetra upp á töluna 1917, en hefur ekki orðið meiri síðan. Af þessu má sjá hversu óvenjulegt ástandið hefur verið.
En hvers vegna var svona mikið af ís 1917 og 1918? Því er ekki auðsvarað, en sé litið á mynd sem sýnir árlegan loftþrýsting á Íslandi frá 1823 til okkar daga má sjá að árin 1915 og 1917 var þrýstingurinn með allra hæsta móti, árið 1915 sá hæsti frá 1878, en litlu lægri 1917. Síðan var hann nærri því eins hár 1941, 1965, 1968 og 1985. Háþrýstitímabilið frá 1915 til 1919 er einnig sérstakt að því leyti að það kom eins og skamvinnt afbrigði inn í mitt tímabil þegar þrýstingur var almennt lágur (frá 1903 og fram á miðjan þriðja áratuginn).
Auðvelt er að ímynda sér að ísaárið 1881 og árin þar á eftir hafi fylgt þrýstihámarkinu 1878, ísinn 1917 til 1918 þrýstihámarkinu á árunum 1915 til 1917 og ísárin 1965 til 1971 hámarkinu á árunum 1963 til 1968. Árin 1941 til 1942 voru víða köldustu ár 20. aldar um norðanverða Evrópu en hér var þá hlýtt. En sé vel að gáð var einmitt íshámark við Ísland á árunum 1943 til 1944 og sömuleiðis var Vinjetala vorsins 1986 sú hæsta eftir 1969, rétt yfir 1979 þótt ís væri lítill við Ísland.
Aftur upp
Þessar staðreyndir benda til þess að langvinnur háþrýstingur á Íslandi ýti undir ísmyndun í norðurhöfum, ekki aðeins við Austur-Grænland, heldur einnig í Barentshafi. En þó þetta samband virðist vera fyrir hendi ræður það ekki eitt og sér, mun meiri ís var á 19. öld heldur en við sama loftþrýstifrávik á þeirri 20. E.t.v. má draga þá ályktun að ís sé meiri á norðurslóðum þegar kalt er á norðurhveli, hvað sem þrýstingi við Ísland líður.
En hér hafa verið leiddar líkur að því að janúar 1918 hafi frekar verið þáttur í nokkurra ára langri atburðakeðju fremur en einstakur, afbrigðilegur mánuður. Verði ámóta atburðakeðja nú myndi hún sennilega ná því að koma ís og kulda til landsins, en trúlega þyrfti enn lengri undirbúning til að búa til ámóta ísmagn og var fyrir hendi haustið 1917. Ástæða þess er að nú er ísarýrð í norðurhöfum. Langvinn frost, eins og gerði í janúar 1918, eru því ólíklegri nú heldur en áður.
En ísakaflanum 1918 lauk mjög snögglega. Í janúar leit jafnvel út fyrir að ísinn myndi ráðast vestur með Suðurlandi eins og gerðist stundum á 19. öld (og síðast 1902), en í febrúar skipti mjög um veðurlag. Þá voru tíðir austan- og suðaustanstormar sem hröktu ísinn ótrúlega hratt frá landinu, þjöppuðu honum saman og ís var með meira móti við SV-Grænland næstu ár á eftir.
Þó að jafnkaldur mánuður og 1918 sé ekki við sjónarrönd getur frost einstaka daga orðið mjög mikið á okkar tímum. Veðurstöðvum sem mæla hita hefur fjölgað mjög á síðari árum og það eitt og sér eykur líkur á metum af ýmsu tagi. En þó að frosti tækist e.t.v. að stinga sér niður í 38 stig myndi slíkt ástand standa mjög stutt og þess ekki gæta af sama afli og 1918.
© Hugbúnaður: Eggert Skúli Jóhannesson
