Hætta á verðfalli á hlutabréfum í bankanum
Síðustu ár hefur staðið yfir sala á hlut ríkisins í Íslandsbanka. Ferlið hefur ekki verið án deilna – gagnrýni hefur beinst að bæði aðferðafræði, gegnsæi og efnislegum forsendum sölunnar. Nú er komið að því að endurskoða þessa stefnu í ljósi stærri spurninga: Hvert stefnir íslenskur fjármálamarkaður – og hvaða áhrif hefur hugsanleg innganga Íslands í Evrópusambandið?
Óljós framtíð í breyttu umhverfi
Vaxtatekjumódel Íslandsbanka stendur frammi fyrir gríðalegri samkeppni þegar erlendir bankar koma á íslenskan markað með inngöngu í ESB, stendur Íslandsbanki frammi fyrir mikilli samkeppni:
Þetta skapar hættu á verðfalli á hlutabréfum í bankanum og veldur því að salan á bankanum á þessum tímapunkti gæti verið byggð á tímabundnum forsendum. Ef ríkið selur hlut sinn áður en þessi samkeppnisstaða breytist, er hætt við að verðmæti eignarinnar rýrni síðar – en hagnaðurinn renni í hendur einkaaðila í millitíðinni.
Eitt af meginatriðum í umræðunni er möguleg innganga Íslands í ESB, sem núverandi ríkisstjórn hefur lýst yfir sem stefnumál. Slík innganga myndi gjörbreyta regluverki fjármálamarkaðarins – þar með talið bankakerfinu. Með inngöngu í ESB fylgir aðgengi erlendra banka að íslenskum markaði á jafnræðisgrundvelli, sem eykur samkeppni en dregur einnig úr markaðshlutdeild innlendra banka.
Íslandsbanki, sem nýtur nú ákveðins skjól á smáum og lokuðum markaði, gæti þurft að mæta öflugum erlendum keppinautum með lægri fjármögnunarkostnað, breiðari þjónustuframboð og betri aðgang að alþjóðlegum mörkuðum. Slík þróun gæti dregið úr arðsemi bankans og haft bein áhrif á gengi hans – sérstaklega ef hann er orðinn að fullu einkavæddur.
Eru forsendur sölunnar þegar brostnar?
Salan á Íslandsbanka hefur verið réttlætt með því að ríkið eigi ekki að vera í rekstri banka, og að einkaaðilar geti rekið slíka starfsemi betur og hagkvæmar. En ef grundvallarumhverfi bankans – samkeppni, regluverk og markaðsskilyrði – breytist á næstu árum, eru þá þær forsendur enn gildar?
Ef horfur eru á að íslenskir bankar verði minni leikendur á fjármálamarkaði eftir inngöngu í ESB, má velta fyrir sér hversu skynsamlegt það er að selja ríkiseignir á forsendum sem kunna að reynast tímabundnar. Gengi Íslandsbanka gæti hrokkið niður við slíka þróun, sérstaklega ef væntingar um arðsemi minnka og áhætta eykst.
Hver á að njóta ávinningsins – og hver ber áhættuna?
Þá ber einnig að spyrja: Hverjir njóta góðs af sölu bankans? Ef hlutir eru seldir á afslætti til fjárfesta með skammtímaáform, þá tapar almenningur á meðan ábatinn rennur til fárra. Ef bankinn missir virði sitt í kjölfar breyttra ytri aðstæðna, þá er það samfélagið sem hefur misst tök á mikilvægu hagstjórnartæki – án endurgjalds í samræmi við verðmæti.
Endurskoðun krefst pólitísks kjarks
Það þarf kjark til að viðurkenna þegar pólitísk stefna hefur misst samhengi við breyttar aðstæður. Hugmyndin um að ríkið eigi ekki að reka banka getur verið gild í ákveðnu samhengi – en þegar markaðurinn sjálfur stendur á tímamótum, með mögulegri inngöngu Íslands í ESB og aukinni samkeppni frá erlendum aðilum, þarf að endurmeta hvort nú sé rétti tíminn – og rétta verðið – til að selja.
Íslandsbanki er ekki aðeins fjármálafyrirtæki – hann er hluti af efnahagslegu sjálfstæði þjóðarinnar. Spurningin er því ekki bara hvort ríkið eigi að eiga banka, heldur hvað við höfum ef við látum hann frá okkur án þess að sjá heildarmyndina.
Hér er skýr og greinargóð útskýring á vaxtatekjum Íslandsbanka í dag og hvernig þær myndu líklega breytast ef stórir erlendir bankar kæmu inn á markaðinn – til dæmis við inngöngu Íslands í Evrópusambandið:
Vaxtatekjur Íslandsbanka í dag – á lokuðum fákeppnismarkaði
Í dag starfar Íslandsbanki (og aðrir stórir bankar á Íslandi) á lokuðum og smáum fjármálamarkaði sem einkennist af:
Fákeppni: Þrír stórir viðskiptabankar (Landsbankinn, Arion, Íslandsbanki) skipta markaðnum á milli sín.
Háir vaxtamunir: Munur á innlánsvöxtum (þ.e. vextir sem bankar greiða viðskiptavinum) og útlánsvöxtum (vextir sem þeir taka af lánum) er tiltölulega mikill – oft um eða yfir 3 prósentustig.
Lítið framboð af erlendum fjármálafyrirtækjum á neytendamarkaði, sem minnkar samkeppnisþrýsting.
Þetta gerir bönkunum kleift að hafa hávöxtuð útlán og lággreidd innlán, sem leiðir til hárrar vaxtamyndunar og arðsemi. Þeir græða verulega á hverri krónu sem þeir lána, vegna lítillar samkeppni um kjör.
Hvað gerist ef stórir erlendir bankar koma á markaðinn?
Við inngöngu í Evrópusambandið (ESB) eða EES-víkkun má gera ráð fyrir að stærri evrópskir bankar (t.d. Danske Bank, Nordea, Deutsche Bank, Santander) fái aðgang að íslenska markaðnum. Þetta hefði veruleg áhrif á vaxtatekjumódel íslenskra banka:
1. Þrýstingur á vaxtamun
Erlendir bankar hafa aðgang að ódýrari fjármögnun og hagkvæmari rekstri.
Þeir geta boðið lágari útlánsvexti og/eða hærri innlánsvexti, og þar með þrýst á íslensku bankana að gera slíkt hið sama.
Vaxtamunur íslenskra banka gæti dregist verulega saman, jafnvel undir 2%, sem minnkar vaxtatekjurnar verulega.
2. Minnkandi markaðshlutdeild
Hluti af viðskiptavinum gæti flust yfir til erlendra banka sem bjóða betri kjör eða þjónustu.
Þetta dregur úr útlánum Íslandsbanka og þar með vaxtatekjum – jafnvel þó vaxtamunur haldist nokkurn veginn sá sami.
3. Hagræðingarþörf
Til að mæta samkeppni þurfa bankar að lækka rekstrarkostnað, t.d. með fækkun útibúa, uppsögnum eða meiri sjálfvirkni.
