Með lögum um velferð dýra fékk Matvælastofnun rýmri heimildir til beitingar þvingana og stjórnvaldssekta í dýravelferðarmálum. Þvinganir geta verið í formi dagsekta, framkvæmd úrbóta á kostnað eiganda, takmörkun eða stöðvun starfsemi, vörslusvipting dýra og tímabundið bann við dýrahaldi. Framkvæmd vörslusviptinga var einfölduð og færð að öllu leyti til Matvælastofnunar, ásamt heimild til að kæra dýravelferðarmál til lögreglu. Frá árinu 2016, þegar heimild til beitingar dagsekta var sett í reglugerð, til ársloka 2019 hefur Matvælastofnun boðað beitingu dagsekta í 69 málum, vörslusviptingar í 30 málum, stjórnvaldssektar í 13 málum, vísað 11 málum til lögreglu og einu sinni stöðvað starfsemi vegna brota á velferð dýra.
Dagsektir, framkvæmdir á kostnað eiganda, vörslusviptingar dýra og stöðvun starfsemi eru úrræði til að þvinga fram úrbætur þegar umráðamenn dýra bregðast ekki við tilmælum stofnunarinnar innan gefins frests. Þá getur Matvælastofnun beitt stjórnvaldssektum eða kært mál til lögreglu vegna refsiverðra brota á dýrum. Rúmlega helmingur mála þar sem ákvörðun var tekin um beitingu þvingana eða stjórnvaldssekta eru á suðvesturhorninu (30%) og Suðurlandi (24%). Vesturland og Norðurland eystra hafa um 15% mála hvert um sig en Norðurland vestra 9%. Fæst mál hafa komið upp á Austurlandi eða um 6%.
Flestar kærur til lögreglu og vörslusviptingar varða gæludýr, en einnig hafa umráðamenn hrossa, nautgripa, sauðfjár og hænsna verið sviptir dýrum sínum. Dagsektum hefur oftast verið beitt þegar brotið er á aðbúnaði og meðferð nautgripa og hrossa, en einnig sauðfjár og svína.
Þvinganir
Þegar dagsektir eru lagðar á fær dýraeigandi almennt fimm daga til að bæta úr. Ef það er ekki gert hefst álagning dagsekta. Matvælastofnun hefur frá 2016 til 2019 boðað fyrirhugaðar dagsektir í 69 málum er varða brot á dýravelferð, þar af hafa 18 farið í innheimtu. Þrír af hverjum fjórum (74%) bæta úr innan frests þannig að dagsektir eru ekki innheimtar. Þetta sýnir að dagsektir eru skilvirkt úrræði til að ná fram úrbótum í dýravelferð. Í einu tilfelli voru úrbætur gerðar á kostnað umráðamanns.
Ef brot á velferð dýra er metið alvarlegt og umráðamaður bregst ekki við kröfum um úrbætur, eða málið þolir ekki bið, eru dýr tekin úr umsjá umráðamanna með vörslusviptingu. Frá 2016 til 2019 hefur Matvælastofnun boðað fyrirhugaða vörslusviptingu í 30 málum. Af þeim komu 18 vörslusviptingar til framkvæmda en í 12 tilfellum (40%) fór fyrirhuguð vörslusvipting ekki fram þar sem umráðamaður gerði strax úrbætur samkvæmt kröfum stofnunarinnar. Hlutfallslega kemur þvingun því mun oftar til framkvæmda í alvarlegri málum þar sem vörslusviptingum er beitt en í minna alvarlegum málum þar sem dagsektum er beitt. Reynslan hefur sýnt að frá því að stjórnsýslan í kringum vörslusviptingar var einfölduð og færð til Matvælastofnunar hefur vinnsla slíkra mála auðveldast til muna.
Starfsemi hefur einu sinni verið stöðvuð vegna dýravelferðar frá árinu 2016 til 2019.
Refsingar
Þegar brot á dýrum gefa tilefni til beitingar refsiviðurlaga hefur Matvælastofnun heimild til að beita stjórnvaldssektum skv. 42. grein laganna. Ef mál þarfnast frekari rannsóknar eða brot eru meiriháttar hefur Matvælastofnun vísað þeim til lögreglu. Aldrei er kært til lögreglu og beitt stjórnvaldssekt í sama máli. Sektarupphæð stjórnvaldssekta getur numið frá 10.000 kr. til að hámarki 1.000.000 kr. Stofnuninni er heimilt að ákveða hærri sektir hafi aðili hagnast á broti en að hámarki 5.000.000 kr. Sektarupphæð er m.a. metin út frá alvarleika brots, hve lengi það varði og hvort um ítrekað brot sé að ræða.
Frá 2016 til 2019 hafa 11 mál verið kærð til lögreglu og stjórnvaldssektir boðaðar 13 sinnum. Tíu stjórnvaldssektir fóru í innheimtu en í þremur tilfellum voru stjórnvaldssektarmál felld niður m.a. vegna gjaldþrotaskipta eða aðili máls hafði flutt erlendis og ekki var hægt að hafa upp á viðkomandi. Upphæð sekta nemur frá 100.000-336.000 kr. Tuttugu mál til viðbótar eru í ferli þar sem beiting stjórnvaldssektar er fyrirhuguð.
Ábendingar mikilvægar
Mörg þessara mála fékk Matvælastofnun vitneskju um út frá ábendingum frá almenningi. Öll þau sem hafa grun um illa meðferð dýra eru hvött til að senda stofnuninni ábendingu. Hægt er að senda ábendingar nafnlausar en þá getur verið erfitt að afla nauðsynlegra upplýsinga.
