Hvað er foreldraútilokun? – Vísindaleg nálgun á flóknu fyrirbæri
Höfundur: Jóna Guðmundsdóttir
Inngangur
Foreldraútilokun (parental alienation) er sálfélagslegt fyrirbæri sem hefur vakið sífellt meiri athygli á síðustu áratugum, bæði meðal fræðimanna og fagaðila sem starfa með fjölskyldum í kjölfar skilnaðar eða forsjárdeilna. Fyrirbærið felur í sér að eitt foreldri hefur áhrif á barn með þeim hætti að það hafni hinu foreldrinu, án réttmætra eða málefnalegra ástæðna. Þessi grein fjallar um eðli foreldraútilokunar, skilgreiningar, orsakir, afleiðingar og gagnrýni á hugtakið.
Skilgreining og einkenni
Foreldraútilokun á sér stað þegar barn, sem áður átti eðlilegt og jákvætt samband við báða foreldra, fer að sýna öðru foreldrinu fjandskap, ótta eða andúð, án þess að um misnotkun eða vanrækslu sé að ræða. Þetta ástand er oft rakið til kerfisbundinnar neikvæðrar áhrifa af hálfu hins foreldrisins — stundum nefnt „útilokandi foreldri“.
Áberandi einkenni foreldraútilokunar eru meðal annars:
-
Barnið sýnir óvenju mikla andúð eða höfnun gagnvart hinu foreldrinu.
-
Höfnunin virðist ekki í samræmi við fyrri reynslu barnsins eða raunverulegrar ástæðu.
-
Barnið endurtekur staðhæfingar sem virðast koma frá útilokandi foreldri.
-
Barnið sýnir skort á sektarkennd yfir framkomu sinni.
-
Það setur sjálft fram afsakanir fyrir höfnuninni, án mikillar tilfinningalegrar dýptar.
Orsakir og félagslegt samhengi
Foreldraútilokun á sér oft stað í samhengi forsjárdeilna eftir skilnað. Þegar deilur milli foreldra verða harðvítugar, getur annað foreldrið notað börnin í þeim tilgangi að veikja stöðu hins. Þetta getur t.d. falið í sér (ekki tæmandi listi yfir ofbeldi gegn barninu):
-
Beina neikvæða umfjöllun um hitt foreldrið í viðurvist barnsins.
-
Takmörkun á umgengni eða hindranir í samskiptum.
-
Rangfærslur um fyrri samskipti, jafnvel falskar ásakanir um ofbeldi án nokkra sannanlegra raka.
Slíkt ástand getur þróast í kerfisbundinni útilokun sem barn tileinkar sér — stundum vegna ótta við að missa stuðning eða ást útilokandi foreldris.
Afleiðingar fyrir börn og foreldra
Afleiðingar foreldraútilokunar geta verið alvarlegar og langvarandi og listinn er ekki tæmandi hér að neðan.
Börn sem upplifa slíkt geta þróað með sér:
-
Skerta sjálfsmynd og tilfinningalegt öryggi.
-
Erfiðleika í tengslamyndun á fullorðinsárum.
-
Kvíða, þunglyndi og félagsfælni.
Andlegt ofbeldi er vel falið og því þarf starfsfólk Barnaverndar að hafa menntun og þekkingu til að greina það ofbeldi sem börn eru beitt
Hið útilokaða foreldri verður oft fyrir miklu tilfinningalegu álagi og getur misst algjörlega tengsl við barnið, jafnvel þótt engin réttlætanleg ástæða sé fyrir hendi. Þetta getur haft áhrif á lífsgæði, andlega heilsu og félagslegt umhverfi beggja aðila. Barnaverndir hafa ítrekað verið sakaðar um að horfa framhjá ofbeldi gegn börnum og líklegast skýringin á því er að starfsmenn skorti menntun til að greina foreldraútilokun og áhrif þess skaðlega ofbeldis á börn. Andlegt ofbeldi er vel falið og því þarf viðkomandi starfsmaður Barnaverndar að hafa menntun og þekkingu á að greina ofbeldið til að geta brugðist við því.
Gagnrýni og fræðilegar deilur
Hugtakið foreldraútilokun hefur ekki verið formlega viðurkennt sem geðröskun í helstu greiningarkerfum (svo sem DSM-5), og fræðimenn eru ekki sammála um hvort það eigi að flokkast sem sérstakt klínískt fyrirbæri.
Sumir fræðimenn leggja frekar áherslu á að nota hugtakið „útilokunarhegðun“ eða fjalla um fyrirbærið innan ramma vanvirkrar foreldrasamvinnu. Rannsóknir á áhrifum og umfanginu eru enn á þróunarstigi, þó til sé stórt og vaxandi safn gagna sem sýna fram á raunveruleg áhrif og tilvist fyrirbærisins.
Niðurstaða
Foreldraútilokun er flókið fyrirbæri sem snertir bæði sálfræðileg og réttarfélagsleg svið. Rannsóknir sýna að afleiðingar fyrir börn og foreldra geta verið djúpstæðar og langvarandi. Mikilvægt er að nálgast slíkt ástand af varfærni, byggt á gagnreyndum aðferðum, með hagsmuni barnsins í fyrirrúmi.
Heimildir
-
Baker, A. J. L. (2007). Adult children of parental alienation syndrome: Breaking the ties that bind. W.W. Norton & Company.
-
Harman, J. J., Kruk, E., & Hines, D. A. (2018). Parental alienating behaviors: An unacknowledged form of family violence. Psychological Bulletin, 144(12), 1275–1299.
-
Lorandos, D., Bernet, W., & Sauber, S. R. (Eds.). (2013). Parental alienation: The handbook for mental health and legal professionals. Charles C Thomas Publisher.
-
Kelly, J. B., & Johnston, J. R. (2001). The alienated child: A reformulation of parental alienation syndrome. Family Court Review, 39(3), 249–266.
