Svara þarf spurningum um LÍN

Alþingi hefur nú til umfjöllunar frumvarp til laga um Menntasjóð námsmanna sem ætlað er að leysa af hólmi Lánasjóð íslenskra námsmanna (LÍN). Með frumvarpinu er ekki tekin afstaða til mikilvægra útfærsluatriða og ábyrgðinni á þeim varpað á stjórn sjóðsins. Þær ákvarðanir munu hafa veruleg áhrif á endurheimtur lána og þar með á fjárþörf sjóðsins og getu hans til útlána. Það er því óhjákvæmilegt að Alþingi taki afstöðu til þeirra atriða áður en frumvarpið verður afgreitt.
LÍN hefur gengt mikilvægu hlutverki við að jafna aðgang að menntun óháð efnahag. Sá stuðningur hefur falist í niðurgreiddum vöxtum og að námslán séu ekki alltaf að fullu endurgreidd. Það hefur orðið til þess að ríkisstuðningurinn er ógagnsær og honum er mjög misskipt þar sem þeir sem taka hæstu lánin hljóta mestan styrk. Frumvarpinu er ætlað að jafna þessa styrki. Í því felst að niðurgreiðslu vaxta verði hætt og að stefnt sé að því að innheimta öll námslán að fullu. Í staðinn verði styrkur stjórnvalda í formi niðurfellingar 30% lánanna að námi loknu að því gefnu að nemandi standist ákveðin skilyrði um námsframvindu.
Markmið frumvarpsins eru góð en Alþingi verður að taka afstöðu til neðangreindra spurninga áður en frumvarpið er afgreitt. Verði það ekki gert eru stjórnvöld að bjóða nemendum í óvissuferð. Sú ferð gæti haft í för með sér árgangahappdrætti þegar kemur að stuðningi við námsmenn en sömuleiðis skakka hvata sem hvetja til lántöku og óvissu um rekstrarhæfi sjóðsins  til framtíðar. Hún gæti endað með ójöfnum stuðningi stjórnvalda milli kynslóða nemenda, þar sem nýjar kynslóðir þurfa að greiða fyrir skuldir kynslóðanna á undan með verri lánskjörum og hærri vöxtum.
Verður sjóðnum heimilt að gjaldfella öll lán við 66 ára aldur?
Í frumvarpinu er gert ráð fyrir að lánþegar geti valið um jafngreiðslulán og lán með tekjutengdum afborgunum. Þá kemur fram að sjóðurinn hafi heimild til að gjaldfella jafngreiðslulánin þegar lánþegi nær 66 ára aldri. Óljóst er hvort sjóðurinn hafi heimild til að gjaldfella tekjutengd lán. Þó virðist hafa verið gert ráð fyrir því við mat á áhrifum frumvarpsins enda er þar gert er ráð fyrir að útlánatap sjóðsins verði aðeins 0,3-0,5%.
Hvaða gerist ef sjóðurinn nýtir ekki gjaldfellingarheimildina?
Aðeins er um heimild til gjaldfellingar að ræða, ekki skyldu. Ef sjóðurinn nýtir ekki gjaldfellingarheimildina þá mun það verða til þess að afföll sjóðsins munu aukast þar sem fleiri lánþegar munu falla frá áður en þeir ná að endurgreiða lánin. Það felur í sér útlánatap og eina leið sjóðsins til að bregðast við slíku er að rýra lánskjör nýrra lánþega með lægri útlánum eða hærri vöxtum. Þannig munu lánþegar framtíðarinnar þurfa að greiða fyrir útlánatap þeirra sem ekki greiða námslánin sín til baka að fullu.
Hverjir verða vextir lánanna?
Samkvæmt frumvarpinu munu leggjast breytilegir vextir á lán í stað fastra vaxta nú. Óljóst er hvort skuldabréf beri annars vegar vexti sem eru breytilegir út lánstímann eða hvort vextir séu hins vegar breytilegir frá einum tíma til annars, en að hvert skuldabréf beri fasta vexti miðað við þá vexti sem voru á útgáfudegi þess. Miklu getur munað á vaxta- og greiðslubyrði eftir því hvor leiðin er farin og því er nauðsynlegt þetta verði útfært í lögunum.
Ættu hærri lán að geta verið með lægri greiðslubyrði?
Námsmaður getur valið um að endurgreiðslutími miðist við upphæð lána. Í forsendum frumvarpsins er gert ráð fyrir að lánstími geti verið frá 5 til 25 árum miðað við ákveðnar lánsfjárhæðir. Lánþegar sem eru rétt undir fjárhæðamörkum 10 ára lána bera töluvert hærri greiðslubyrði en þeir sem eru rétt yfir þessum mörkum og fá 15 endurgreiðsluár. Þetta skapar hvata til að taka hærri lán til að minnka greiðslubyrði. Eðlilegra væri að öll þessi lán miðist við að vera greidd að fullu við eftirlaunaaldur. Þannig gildi sömu reglur um öll lán óháð lánsfjárhæð og það auðveldar áætlanagerð og fyrirsjáanleika fyrir námsmenn og sjóðinn.
Ef lánþegi tekur tvö lán mun hann þurfa að greiða af báðum í einu?
Endurgreiðslur eru nú tekjutengdar svo greiðslubyrði breytist ekki þótt lánþegi taki tvö námslán, t.d. ef hann fer í meistaranám síðar. Í ljósi þess að endurgreiðslutími er breytilegur eftir lánsupphæð getur sú staða komið upp að lánþegi sé með t.d. tvö sjö ára námslán. Mun hann þurfa að greiða af báðum lánunum í einu með tilheyrandi greiðslubyrði eða munu lánin verða sameinuð í eitt lengra lán? Mjög miklu getur munað í greiðslubyrði lánanna eftir því hvor leiðin verður farin.
Sjá nánar:
Umsögn Samtaka atvinnulífsins og Viðskiptaráðs Íslands til Alþingis